اعتماد به خدا و احکام الهی، عامل پیشرفت

   یقیناً یکى از عناصرى که عامل پیشرفت اسلام بود، اعتماد به خدا و احکام الهى بود: «امن الرسول بما انزل الیه من ربه و المؤمنون کل امن باللَّه و ملائکته و کتبه و رسله» (بقره.285 ) خود پیامبر و مؤمنینِ صدر اوّل، از اعماق دل به پیام اسلام و شعارهاى اسلامى، حقایق اسلامى و کافى بودن اسلام را براى نجات بشریت، حقیقتاً از بن دندان قبول داشتند. این ایمان، عامل بسیار مهمّى است.

من چند سال قبل در مقایسه‏ى بین نظام جمهورى اسلامى و نظام شوروى سابق - که امریکایى‏ها و غربى‏ها توانستند نظام شوروى را مضمحل کنند و طمع بسته بودند که همان جریان را نسبت به انقلاب اسلامى انجام بدهند - گفتم که تفاوت‏هاى این دو نظام، تفاوت‏هایى است که نمى‏تواند محکومِ یک قانون باشند.

 در نظام جمهورى اسلامى، اساس حرکت بر پایبندى به مبانى است. آن چیزى که به عنوان مبدأ مشروعیت این نظام محسوب مى‏شود، یعنى ولایت الهى که منتقل مى‏شود به فقیه، مشروط است به پایبندى بر احکام الهى. آن کسى که در رتبه‏ى رهبرى نشسته است، اگر نسبت به آرمان‏هاى اسلامى، نسبت به قوانین اسلامى از لحاظ نظرى یا عملى، بى‏قید شود، از مشروعیت مى‏افتد و دیگر اطاعت او بر کسى واجب نیست، بلکه جایز نیست. این، در خود قانون اساسى، یعنى در خود سند اصلى انقلاب، ثبت شده است.

بنابراین، شما اگر امروز به امواج دشمنى و کینه‏ورزىِ دشمنان انقلاب اسلامى نگاه کنید، مى‏بینید که مهم‏ترین آماج دشمنى آنها با همین دو سه اصلى است که مربوط به این عامل تضمین‏کننده و نگهدارنده‏ى انقلاب است. لذا این انقلاب شکست‏خوردنى نیست؛ این انقلاب فرود آمدنى نیست؛ این انقلاب از سیر و حرکت خود باز نمى‏ایستد؛ چون جامعه‏ى ما یک جامعه‏ى مؤمن و دینى است و دین و ایمان اسلامى در اعماق دل مردم، از همه‏ى قشرها، نفوذ دارد؛ مردم به معناى حقیقى کلمه به دین معتقدند. بنابراین، آن چیزى که جزو ارزش‏هاى دینى باشد، براى مردم معتبر است و حراست از آن که در قانون آمده است، از نظر مردم یک وظیفه است.

الان شما مشاهده مى‏کنید که شانزده سال بعد از رحلت امام و بیست‏وشش سال بعد از پیروزى انقلاب اسلامى، دولتى بر سر کار مى‏آید که شعار اصلىِ آن، پیروى از آرمان‏هاى اسلام و انقلاب و عدالت است و مردم هم رأى و دل و خواست و جهت حرکتشان همین است. هر چند دشمنان، مخالفان و کینه‏ورزان بین‏المللىِ این ملت و این انقلاب و نظام جمهورى اسلامى درباره‏ى این ملت جور دیگرى فکر مى‏کنند؛ اما ما مردم خودمان را مى‏شناسیم و این مردم حقیقت خودشان، دل خودشان، جهتگیرى خودشان را که همان جهتگیرى عمیق اسلامى است، در انتخاب‏هاى خود و در حرکت و شعارهاى خود به‏روشنى نشان مى‏دهند.

اولین کار بزرگ او، احیاى اسلام بود. دویست سال است که دستگاههاى استعمارى سعى کردند تا اسلام به دست فراموشى سپرده شود. یکى از نخست‏وزیرهاى انگلیس در جمع سیاستمداران استعمارى دنیا اعلام کرده بود که ما باید اسلام را در کشورهاى اسلامى منزوى کنیم! قبل و بعد از آن نیز پولهاى گزافى خرج شد تا اسلام در درجه‏ى اول از صحنه‏ى زندگى، و در درجه‏ى دوم از ذهن و عمل فردى انسانها خارج شود؛ چون مى‏دانستند این دین، بزرگترین مانع در راه چپاول قدرتهاى بزرگ و استکبارى است. امام ما اسلام را دوباره زنده کرد و به ذهن و عمل انسانها و صحنه‏ى سیاسى جهان برگرداند.
دومین کار بزرگ او، اعاده‏ى روح عزت به مسلمین بود. این‏گونه نبود که اسلام صرفاً در بحثها و تحلیلها و دانشگاهها و صحن جامعه و زندگى مردم مطرح شود؛ بلکه بر اثر نهضت امام ما، مسلمانها در همه جاى عالم احساس عزت کردند.
یک نفر مسلمان از کشورى بزرگ که مسلمین در آن در اقلیت قرار دارند، به من مى‏گفت: قبل از انقلاب اسلامى، مسلمان بودن خود را هرگز اظهار نمى‏کردیم. طبق فرهنگ آن کشور، همه اسم محلى داشتند، و هرچند خانواده‏هاى مسلمان روى بچه‏هاى خود اسم اسلامى مى‏گذاشتند، اما جرأت نمى‏کردند آن اسم را اظهار کنند و از بیان آن خجالت مى‏کشیدند! اما بعد از انقلاب شما، مردم ما با افتخار اسم اسلامى خود را مى‏گویند، و اگر از آنها بپرسند که شما چه کسى هستید، اول آن اسم اسلامى را با افتخار بر زبان مى‏آورند.
بنابراین، با کار بزرگى که امام(ره) انجام داد، مسلمانها در همه جاى دنیا احساس عزت مى‏کنند و به مسلمانى و اسلام خود مى‏بالند.
سومین کار بزرگ او این بود که به مسلمانها احساس درک امت اسلامى داد. قبل از این، مسلمانها در هر جاى دنیا که بودند، چیزى به نام امت اسلامى برایشان مطرح نبود و یا اصلاً جدى تلقى نمى‏شد. امروز همه‏ى مسلمانها در اقصاى آسیا تا قلب آفریقا و تمام خاورمیانه و در اروپا و امریکا، احساس مى‏کنند که جزو یک جامعه‏ى جهانىِ بزرگ به نام امت اسلامى هستند. امام احساس شعور نسبت به امت اسلامى را ایجاد کرد، که بزرگترین حربه براى دفاع از جوامع اسلامى در مقابل استکبار است.
چهارمین کار بزرگ او، ازاله‏ى یکى از مرتجعترین و پلیدترین و وابسته‏ترین رژیمهاى منطقه و جهان بود. ازاله‏ى حکومت پادشاهى در ایران، یکى از بزرگترین کارهایى بود که کسى مى‏توانست آن را تصور کند. ایران مهمترین دژ استعمار در منطقه‏ى خلیج‏فارس و خاورمیانه بود. این دژ، به دست امام ما در هم فرو ریخته شد.
کار پنجم او، ایجاد حکومتى بر مبناى اسلام بود؛ چیزى که به ذهن مسلمانها و غیرمسلمانها خطور نمى‏کرد، و خواب خوشى بود که مسلمانهاى ساده‏لوح هم هرگز آن را با خود تصور نمى‏کردند و نمى‏دیدند. امام(ره) در حد یک معجزه، به این خیال افسانه‏آمیز لباس واقعیت پوشاند.
کار ششم او، ایجاد نهضت اسلامى در عالم بود. قبل از انقلاب اسلامى، در بسیارى از کشورها و از جمله کشورهاى اسلامى، گروهها و جوانها و ناراضیها و آزادى‏طلبها، با ایدئولوژیهاى چپ وارد میدان مى‏شدند؛ اما بعد از انقلاب اسلامى، پایه و مبناى حرکتها و نهضتهاى آزادیبخش، اسلام شد. امروز در هر نقطه‏یى از دنیاى وسیع اسلام که جمعیت یا گروهى به انگیزه‏ى آزادیخواهى و ضدیت با استکبار حرکت مى‏کنند، مبنا و قاعده‏ى کار و امید و رکنشان، تفکر اسلامى است.
هفتمین کار بزرگ او، نگرشى جدید در فقه شیعه بود. فقاهت ما پایه‏هاى بسیار مستحکمى داشته و دارد. فقاهت شیعه، یکى از محکمترین فقاهتها و متکى به قواعد و اصول و مبانى بسیار مستحکمى است. امام عزیزمان این فقه مستحکم را در گستره‏یى وسیع و با نگرشى جهانى و حکومتى مورد توجه قرار داد و ابعادى از فقه را براى ما روشن کرد که قبل از آن روشن نبود.
کار هشتم او، ابطال باورهاى غلط در باب اخلاق فردى حکام بود. در دنیا پذیرفته شده است که کسانى که در رأس اجتماعات قرار مى‏گیرند، اخلاق فردىِ خاصى داشته باشند! تکبر ورزیدن، برخوردار بودن از زندگى راحت و مسرفانه، تجمل‏گرایى، خودرأیى و خودخواهى و امثال اینها، چیزهایى است که مردم دنیا قبول کردند که کسانى که در رأس حکومتها قرار مى‏گیرند، این اخلاق را داشته باشند. حتّى در کشورهاى انقلابى، انقلابیونى که تا دیروز زیر چادرها زندگى مى‏کردند و در دخمه‏ها مخفى مى‏شدند، به مجرد این‏که به حکومت مى‏رسند، وضع زندگیشان عوض مى‏شود و اخلاق حکومتیشان تغییر مى‏کند و همان وضعیتى را به خود مى‏گیرند که بقیه‏ى سلاطین و رؤساى عالم داشتند! ما از نزدیک چنین چیزى را دیده‏ایم؛ براى مردم هم مایه‏ى تعجب نیست.
امام ما این باور غلط را عوض کرد و نشان داد که رهبر محبوب و معشوق یک ملت و دیگر مسلمانان عالم، مى‏تواند زندگى زاهدانه‏یى داشته باشد و به جاى کاخهاى مجلل، در یک حسینیه از دیدارکنندگان پذیرایى کند و با لباس و زبان و اخلاق انبیا با مردم برخورد کند.
اگر دلهاى حکام و زمامداران به نور معرفت و حقیقت روشن شده باشد، تجمل و تشریفات و اسراف و برخورداریهاى زیاد و خودرأیى و تکبر و استکبار، جزو لوازم حتمى زمامدارى آنها محسوب نمى‏شود. از معجزات بزرگ آن بزرگوار این بود که هم در زندگى خود و هم در آن دستگاهى که به وجود آورده بود، نور معرفت و حقیقت تجلى یافته بود.
کار نهم او، احیاى روحیه‏ى غرور و خودباورى در ملت ایران بود. برادران عزیز! حکومتهاى استبدادى و فردى، سالهاى متمادى ملت ما را به صورت ملتى ضعیف و مستضعف و توسرى‏خور در آورده بودند؛ ملتى که از استعداد جوشان و خصلتهاى جمعىِ فوق‏العاده ممتاز برخوردار است و در طول تاریخ بعد از اسلام، این‏همه افتخارات علمى و سیاسى دارد.
قدرتهاى خارجى - مدتى انگلیسیها و مدتى هم روسها و دیگر دولتهاى اروپایى، و پس از آن امریکاییها - ملت ما را تحقیر کرده بودند. ملت ما هم باور کرده بود که قابلیت و لیاقت کارهاى بزرگ را ندارد، سازندگى از او بر نمى‏آید، ابتکار از او ساخته نیست و دیگران باید بر او آقایى کنند و به او زور بگویند! بنابراین، روح غرور و افتخار ملى را در ملت ما کشته بودند؛ ولى امام عزیز ما، روح غرور و افتخار ملى را در ملت ایران بیدار و زنده کردند.
در همان حال که ملت ما از احساسات و نخوتهاى بیجاى ناسیونالیستى - که استکبار عامل آن، و رژیم منحوس پهلوى مروجش بود - مبرا هستند، اما احساس عزت و قدرت مى‏کنند. امروز ملت ما از دست به دست هم دادن و توطئه‏ى مشترک شرق و غرب و ارتجاع نمى‏ترسند و احساس ضعف هم نمى‏کنند. جوانهاى ما احساس مى‏کنند که خودشان مى‏توانند کشورشان را بسازند. مردم ما احساس مى‏کنند که قدرت و توان آن را دارند که در مقابل تحمیلها و زورگوییهاى شرق و غرب بایستند. این روح عزت و خودباورى و غرور ملى و افتخارات حقیقى و اصیل را امام(ره) در ملت ما زنده کرد.
و بالاخره دهمین کار بزرگ او، اثبات این نکته بود که «نه شرقى و نه غربى»، یک اصل عملى و ممکن است. دیگران خیال مى‏کردند که یا باید به شرق متکى بود و یا به غرب، یا باید نان این قدرت را خورد و ستایشش کرد و یا آن قدرت را ! فکر نمى‏کردند که یک ملت بتواند هم به شرق و هم به غرب «نه» بگوید و بایستد و بماند و خود را روزبه‏روز ریشه‏دارتر کند؛ اما امام(ره) این نکته را ثابت کرد.

(رهبر انقلاب 23/04/1368)

امام از روز اول فرمود: ما مأمور به تکلیفیم، نه به نتیجه؛ این، عین اخلاص است؛ محض اخلاص است؛ فقط براى خداست که ذره‏یى قدرت‏طلبى و جلب حطام مادى در این چنین دلى وجود ندارد. امام به تکلیف خود که مأموریت او بود عمل کرد، خدا هم نتیجه را به او داد: دنیا از صداى امام پُر شد.

 ما آن روزها نه بلد بودیم تبلیغات بکنیم، نه ابزارهاى تبلیغاتى در اختیار انقلاب و نظامِ نوپا بود، با این وصف، وقتى کسى به هر نقطه‏یى از دنیاى اسلام و حتّى بیرون از دنیاى اسلام قدم مى‏گذاشت، نفس امام، نام امام، یاد امام را در آن‏جا زنده مى‏دید؛ خداوند متعال این‏گونه به کلمه‏ى طیبه برکت مى‏دهد و آن را پیش مى‏برد. البته در طول زمان، براى پاک کردن جاى پاى امام و خط امام خیلى تلاش کردند، ولى امروز بعد از بیست‏وهفت سال که از آغاز آن نهضت عظیم و پیروزى انقلاب و تشکیل جمهورى اسلامى گذشته است، شما مى‏بینید که رایحه‏ى خدمتگزارى به مردم با تکیه‏ى بر شعارهاى انقلاب، در سرتاسر کشور، استشمام مى‏شود و بار دیگر شعار خدمتگزارى، شعار پاسخگویى، شعار ساده‏زیستى، شعار عدالت‏طلبى، از شعارهاى رایج است؛ این، برکت انقلاب است. اگرچه هنوز کسانى هستند که مردم را دعوت به تسلیم و ذلت در مقابل دشمنان نابکار مى‏کنند؛ اما مردم راه خودشان را پیدا کرده‏اند.

انقلاب مانند هر حرکت اجتماعى عظیمِ ماندگار، احتیاج به سوخت دارد؛ این ماشین بدون سوخت متوقف مى‏شود؛ سوختِ فکرى.

 روزبه‏روز با توجه به تحولات جهانى، با توجه به حوادث جدید، سؤال‏ها و ابهام‏هاى تازه‏یى در ادامه‏ى این راه مطرح است. از طرفى، قبل از آن‏که نوبت به عمل برسد، نوبتِ فکر و پردازش تفکر راهنماست و این، خاصِ آشنایان به مبانى اسلام است؛ و بدیهى است که دشمنان، همین نقطه را هم مثل بقیه‏ى نقاط حساس هدف مى‏گیرند.

بنابراین، فضلاى برجسته‏ى حوزه، نباید گوش‏شان بدهکار تلاش دشمن باشد و باید بدانند که فکر جدید، مفاهیم جدید و راه‏هاى نو، مدد فکرى براى پیشرفت این حرکت است. امروز ما نسبت به اوایل انقلاب درباره‏ى مبانى نظام اسلامى، به برکت تلاش دین‏شناسان و عالمان - چه در دانشگاه، چه در حوزه - روشن‏بینى‏هاى بیشتر و مفاهیم تازه‏ترى را در اختیار داریم، که این پشتیبانى فکرى باید ادامه پیدا کند. امروز چشم دنیا به شماست؛ حالیا! چشم جهانى نگران من و توست.

یک روز تفکرات چپ حاکم بود؛ مارکسیسم و سوسیالیزم در دنیا براى جوان‏ها جاذبه داشت؛ اما امروز نیست. یک روز تفکرات ناسیونالیستى و ملت‏گرایى‏هاى افراطى در دنیا دل بعضى را مى‏بُرد؛ اما امروز اینها کهنه شده است. یک روز لیبرالیسمِ غربى و منطق دولت‏هاى سرمایه‏دارى دم از گسترش جهانى مى‏زد و مى‏گفت همه‏ى دنیا باید ما را بپذیرند؛ اما امروز لیبرال دمکراسىِ غرب خودش را با کارهاى امریکا مفتضح کرده است؛ اروپا هم همین‏طور است و آنها هم شنیدن حرفى را که بر خلاف منافع ملى‏شان باشد، تحمل نمى‏کنند؛ روسرى دختران مسلمان را نمى‏توانند تحمل کنند؛ امنیت شهروندان‏شان را به جُرم مسلمان بودن، به جُرم رنگین‏پوست بودن، نمى‏توانند تأمین کنند؛ این لیبرال دمکراسى غرب است. همین‏هایى که ادعا مى‏کردند همه‏ى دنیا مال ماست؛ ماییم که باید فکر اساسى و ایدئولوژى جهانى را به مردم دنیا بدهیم(!) این رفتار خودشان است در اروپا و امریکا؛ اینها دیگر حرفى براى گفتن ندارند.

آنچه که براى ما امروز فریضه است، یکى حفظ وحدت است، یکى حفظ ایمان و اعتماد به این راه و موفقیت‏هاى آینده‏ى آن. این دو چیز، اساس قضیه است.

و بعد، اعتماد و ایمان به راه را حفظ کنند. در تمام طول این سال‏ها، دشمنان سعى کرده‏اند بمب‏هاى تبلیغاتى را در محیط ذهنى مردم منفجر کنند، که معناى این تبلیغات همه‏اش این است که: اى ملت! شما نمى‏توانید؛ ایرانى! نمى‏توانى؛ جوان ایرانى! مجبورى تسلیم بشوى؛ مجبورى دستهایت را بالا ببرى. البته آنها در داخل هم عواملى دارند - من بارها اشاره کرده‏ام - که هر وقت احتیاج دارند که یک فکرى را در داخل تزریق کنند، این عوامل به کار مى‏افتند و با قلم‏هاى حقیر و مزدور خودشان، بنا مى‏کنند اهداف دشمن را در این‏جا پخش کردن و ترویج کردن؛ اما تا الان تأثیرى نکرده است، باز هم باید تأثیر نکند. نخیر، همه چیز ما را به «امید» تشویق مى‏کند؛ همه چیز ما را به «اعتماد به خودمان» تشویق مى‏کند. چرا امیدوار نباشیم؟ مایى که یک روز در فشار دو ابرقدرت - ابرقدرت امریکا و شوروى سابق - توانستیم خودمان را نگه‏داریم و بالا بکشیم، مایى که با محاصره‏ى اقتصادى در طول این سال‏هاى متمادى - که هر زمانى به نحوى محاصره‏ى اقتصادى وجود داشته - توانستیم خودمان را به این رتبه از فناورى و علم برسانیم و بخشى از این خلأها و شکاف‏ها را پُر کنیم، چرا به خودمان امیدوار نباشیم؟ چرا به ملت‏مان اعتماد نداشته باشیم؟ تاریخ و سرگذشت ما، امید و اعتماد را به ما املاء مى‏کند؛ ما را وادار مى‏کند که امیدوار باشیم. بله، امیدواریم؛ ما مى‏توانیم؛ توانستیم.

اینهایى که امروز دم از محاصره‏ى اقتصادى مى‏زنند؛ تهدید به تحریم اقتصادى مى‏کنند، کسانى هستند که در طول سال‏هاى گذشته، هر جا توانسته‏اند، این تحریم را اعمال کرده‏اند. همین الان بعضى از دولت‏هاى اروپایى، هنوز وسایلى را که از زمان رژیم طاغوت خریدارى شده و پول آنها را هم شاید چند برابر گرفته بودند، به ما نمى‏دهند! تحریم از این بالاتر؟ آنها در مواردى هم ابزارها و قطعات لازم را به ما ندادند. جوان‏هاى ما وقتى دیدند راه از این طرف بسته است، از درون راه باز کردند. براى یک ملت مستقل، این درست است که به درون خودش مراجعه کند؛ در درون خود کاوش کند؛ درمان خود را به دست خودش بسازد؛ والّا اگر مى‏خواستیم پشت درِ خانه‏ى دیگران دست به سینه بایستیم - همچنان‏که سال‏هاى متمادى در دوران رژیم طاغوت، این کشور و این ملت را به این روش عادت داده بودند - زندگى مستقلى نداشتیم و همان وضع سابق بود. وقتى ما را تحریم کردند، امام اظهار خوشوقتى کردند و گفتند بهتر! حق با ایشان بود. ما بر اثر تحریم، به خود آمدیم و تحرک پیدا کردیم؛ حالا هم همین‏طور است. با این حرف‏ها، ملت ایران را تهدید مى‏کنند؛ این تهدید، فایده‏یى دارد؟

امیدواریم پروردگار عالم همه‏ى شما را توفیق بدهد و شما و همه‏ى ملت ایران را مشمول ادعیه‏ى زاکیه‏ى حضرت بقیةاللَّه (ارواحنافداه) قرار دهد.

در اسلام حق الله رقیب حق الناس نیست؛ نقطه مقابل حق الناس نیست. حق مردم، همه حقوق مردم، از جمله حق انتخاب که قطعاً برای مردم وجود دارد در امر حکومت، این ناشی است از حکم الهی. همه حقوق مردم اعتبارش متخذ است از حاکمیت خداوند و آنچه که خدای متعال مقرر فرموده است. لذا در قرآن کریم آن جایی که تجاوز و تعرض به حقوق مردم است ـ مثل مساله ربا که تعرض به اموال مردم است ـ تعبیر شده است «فأذنوا بحرب من الله»(1) این حرب الهی است. با این که این تجاوز به حقوق انسانهاست اما جنگ با خداست. یا در آن جایی که فساد فی الارض است که «و یسعون فی الارض فسادا»، این «یحاربون الله و رسوله» است، این حرب الهی است؛ تعرض به حقوق مردم است، اما محاربه با خداست. چون حقوق مردم، آنچه که متعلق به مردم است با همه وسعتی که دارد، این تکلیف الهی است، حقی است که خدا برای مردم معین کرده است، تکلیفی است که خدا برای کسانی که امور مردم را برعهده دارند، نسبت به مردم بر دوش آنها گذاشته است.

لذا جمهوری اسلامی همان طور که مکرر عرض شده است، یک مرکب انضمامی‌نیست که ترکیبی باشد از چیزی به نام جمهوری و چیزی به نام اسلامی، تا یکی بگوید که من طرفدار جمهوریتم بیشتر، یکی بگوید من طرفدار اسلامیتم بیشتر؛ این جوری نیست. اصلاً می‌توان گفت مرکب نیست، [بلکه] یک حقیقت است. آن جمهوری است، آن اتکاء به آراء مردمی‌است که خدا آن را مقرر کرده است، خدا موظف کرده است ما را که در این زمینه رأی مردم را، انتخاب مردم را، اراده مردم را معتبر بشماریم.

در نهج البلاغه یک جایی امیرالمؤمنین (علیه الصلاة والسلام) راجع به تضییع حقوق مردم صحبت می‌کنند، می‌فرمایند کسی که این کارها را بکند «کان حربالله»؛ این محارب خداست.

جمهوری اسلامی یعنی آن نظام سیاسی یی که برای مردم، حق قائل است، با همه این سعی یی که برای حق مردم وجود دارد و در همه این قلمرو عظیم با اتکاء به اراده خدا و تشریع الهی.

 بنابراین کسی اگر با اعتقاد به اسلام به حق مردم تعرض کند، تجاوز کند، این منتظر عقوبت الهی باید باشد. مشکل ما در نظام جمهوری اسلامی فقط این نیست که مردم به ما بدبین می‌شوند یا از ما عقیده شان برمی‌گردد. مشکل ما تکلیف شرعی هم هست ولو مردم نفهمند؛ یک جایی، یک حرکتی را انجام بدهیم، تضییع حقوق انسانها بشود، هیچ کس هم نفهمد... که این جا تعرض شد به حقوق مردم و پایمال شد حق مردم، قضیه حل باشد، نخیر؛ مشکل ما، مشکل تکلیف شرعی هم هست، یعنی هر کسی در سرتاسر این پیکره عظیم حکومت - که حکومت، متمرکز و متجلی نیست فقط در شخص رهبری، همه اجزای حکومت، همه در این مردم سالاری دینی و وظایفی که از این ناحیه برعهده آنهاست، همه سهیمند؛ چه رئیس جمهور باشد، چه رئیس یک قوه باشد، چه نماینده مجلس باشد، چه مسئولیتی درهر گوشه یی داشته باشد - تکلیف همه این عرض و طول وسیع این است که حقوق مردم را رعایت کنند لله؛ این دو تا با هم همراهند، یکی هستند. حق مردم ناشی از حق الهی و تکلیف الهی است. این پایدارترین وسیله است و مستحکمترین وسیله است برای حفظ حقوق مردم... .

خدا را شکر می‌کنیم که نظام جمهوری اسلامی را و انقلاب ما را با کیفیتی پدید آورده است که قائم به شخص نیست، قائم به هیچ شخصی نیست... .